Bild

Das astronomische Begriffssystem in Leopold Gottlieb Biwalds Physica Generalis

    Cornelia Faustmann

Sitzungsberichte und Anzeiger der mathematisch-naturwissenschaftlichen Klasse, Jahrgang 2009/10, pp. SII_2009_s3-SII_2009_s47, 2012/02/02

Abteilung I: Biologische Wissenschaften und Erdwissenschaften
Abteilung II: Mathematische, Physikalische und Technische Wissenschaften
143. Band, Jahrgang 2009 – Anzeiger II
218. Band, Jahrgang 2009 – Sitzungsberichte II
213. Band, Jahrgang 2010 – Sitzungsberichte I
219. Band, Jahrgang 2010 – Sitzungsberichte II

doi: 10.1553/SundA2009_2010sSII_2009_s3

€  51,– 

incl. VAT

PDF
X
BibTEX-Export:

X
EndNote/Zotero-Export:

X
RIS-Export:

X 
Researchgate-Export (COinS)

Permanent QR-Code

doi:10.1553/SundA2009_2010sSII_2009_s3


Abstract

Leopold Gottlieb Biwalds Physikwerk war zu seiner Zeit ein bedeutsames Lehrbuch, dies zeigt sich insbesondere in der europaweiten Verbreitung und in der jahrzehntelangen Verwendung dieses Kompendiums an den Lyzeen und Universitäten der Habsburgermonarchie auf die Bestimmung durch ein kaiserliches Dekret hin. Zudem zeichnet sich diesesWerk durch einen besonderen Grad an übersichtlicher Systematisierung und verständlicher Präsentation der Informationen aus. In der vorliegenden Arbeit werden die Systematik, Exaktheit und Klarheit von Biwalds Kompendium anhand des astronomischen Begriffssystems analysiert. Zunächst wird untersucht, an welchen Stellen der Physica Generalis bestimmte Fachtermini eingeführt bzw. erklärt werden, nach welchen Gesichtspunkten der Autor dabei verfährt und auf welche Quellen er zurückgreift. Ferner werden die für einige Bezeichnungen angeführten Synonyma klassifiziert und – wiederum im Vergleich mit den Vorlagen – analysiert, bevor eine Gegenüberstellung zwischen den bei Biwald verwendeten astronomischen Begriffen und den aktuell gebräuchlichen Ausdrücken vorgenommen wird.

Keywords: Biwald Physica_Generalis Faustmann astronomisches_Begriffssystem Fachterminologie Fachliteratur Neulateinische_Fachliteratur Neulateinische_Philologie Neulatein Geschichte_der_Astronomie Astronomie Wissenschaftsgeschichte

REFERENCES ANONYMUS, Ausgezeichnete Belohnung des Leopold Biwald, Professors der Physik am k. k. Lycäum zu Grätz. Den 9ten des Brachmonaths 1805. Grätz, bey Alois Tusch Buchhändler.BAKICH MICHAEL E., The Cambridge Guide to the Constellations, Cambridge – New York – Melbourne, 1995.BIWALD LEOPOLD G. et al., Assertiones Ex Vniversa Philosophia qvas avthoritate et consensv Plurim. Rev. Eximii Clariss. ac Magnif. D. Vniv. Rectoris, Perill. ac Doctiss. D. Caes. Reg. Inclyt. Fac. Phil. Praesidis & Directoris, Praen. Cosultiss. Clariss. ac spectab. Dom. Decani, caeterorumque Dom. Doctor. eiusd. inclyt. Fac. Phil. in alma ac celeberr. Vniv. Graec. anno 1771. Mense Aug. die publice propugnandas suscepit, Praenob. ac Perdoctvs Dominvs Ioannes Nep. Pollini, Carniol. Labac. ex Arch. S. I. Conv. Nob. Colleg. Ex praelectionibvs Adm. Rev. &Cl. P. Leopoldi Biwald, e S. I. AA. LL.&Phil. Doct. eiusd. Prof. publ.&ord. Adm. Rev.&Cl. P. Antonii Pöller, e S. I. AA. LL.&Phil. Doct. eiusd. Prof. publ.&ord. A. R. & Cl. P. Leopoldi Wisenfeld, e S. I. AA. LL. & Phil. Doct. ac Phil. Moral. Prof publ.& ord. Adm. Rev.& Cl. P. Caroli Tavpe, e S. I. AA. LL. &Phil. Doct. ac Math. Prof. publ & ordin.BIWALD LEOPOLD G., De Objectivi Micrometri Vsv In Planetarum Diametris Metiendis. Exercitatio optico-astronomica habita in Coll. PP. S. J. Romae, 1765. Graecii 1768.BIWALD LEOPOLD G., Dissertatio, De Stvdii Physici Natvra, Eivs Perficiendi Mediis, Et Cvm Scientiis Reliqvis Nexv. Qvam Physicae svae Generali praemittit Leopoldvs Biwald e Societate Iesv Physicae in Vniversitate Graecensi Professor Pvblicvs, et Ordinarivs. Graecii, Svmtibvs Iosephi Mavritii Lechner, Bibliopolae Academici. Typis Haeredvm Widmanstadii. 1767.BIWALD LEOPOLD G., Physica Generalis, qvam avditorum philosophiae vsibus accomodavit Leopoldvs Biwald e Societate Iesv, Physicae in Vniversitate Graecensi Professor Pvblicvs, et Ordinarivs. Editio secunda, ab avthore recognita. Cvm Speciali Privilegio S. C. R. Maiestatis. Graecii, Svmptibus Iosephi Mavritii Lechner, Bibliopolae Academici. Typis Haeredum Widmanstadii, 1769.BIWALD LEOPOLD G., Physica Particvlaris, qvam avditorvm philosophiae vsibus accomodavit Leopoldvs Biwald e Societate Iesv, Physicae in Vniversitate Graecensi Professor Pvblicus, et Ordinarivs. Editio secvnda, ab avthore recognita. Cvm Speciali Privilegio S. C. R. Maiestatis. Graecii, Svmptibus Iosephi Mavritii Lechner, Bibliopolae Academici. 1769.BOSCOVICH ROGER J., Theoria Philosophiae naturalis, redacta ad unam legem virium in natura existentium auctore J. R. Boscovich S. J. ab ipso perpolita et aucta. Ex prima Editione Veneta cum Catalogo Operum ejus ad annum 1765, Graecii 1765 [Zitat nach Sommervogel, Bibliothéque 1, 1528].CHAPIN SEYMOUR L., The shape of the Earth, in: Planetary astronomy from the Renaissance to the rise of astrophysics. Part B: The eighteenth and nineteenth centuries (The General History of Astronomy 2), ed. René Taton and CurtisWilson, Cambridge – New York – Melbourne, 1995, pp. 22–34.DALHAM FLORIAN, Floriani Dalham Clerici Regularis e Scholis Piis, Et in Academia Sabaudico-Lichtensteiniana Philosophiae Professoris Institutiones Physicae In Usum Nobilissimorum suorum Auditorum adornatae, Quibus ceu Subsidium praemittuntur Institutiones Physicae. Tomus III. In quo agitur de Geographia Physica, de Rebus Coelestibus & Historia Naturali. Anno M. DCC. LV. Viennae Austriae, Typis Joannis Thomae Trattner, Caes. Reg. Aulae Bibliopolae, & Universitatis Typographi.DU CANGE CHARLES DU FRESNE, Totalis, in: Glossarium Mediae et Infimae Latinitatis Conditum a Carolo Du Fresne Domino Du Cange Auctum a Monachis Ordinis S. Benedicti Cum supplementis integris D. P. Carpenterii Adelungii, aliorum, suisque digessit G. A. L. Henschel Sequuntur Glossarium Gallicum, Tabulae, Indices Auctorum et Rerum, Dissertationes Editio Nova aucta pluribus verbis aliorum scriptorum A Léopold Favre Membre de la Société de l’Histoire de France et correspondant de la Société des Antiquaires de France. Tomus Octavus (1887), p. 138.DU HAMEL JEAN-BAPTISTE, Philosophia Vetus et Nova ad usum scholae Accommodata, in Regia Burgundia Olim Pertractata, a Joh. Bapt. Du Hamel. Tomus Quintus. Qui physicam Generalem continet. Editio Vltima multo` emendatior & auctior, cum Figuris aeneis & ligneis. Venetiis MDCCXXX. Apud Jacobum Zatta Superiorum Permissu.FAUSTMANN CORNELIA, Der astronomische Teil von Leopold Gottlieb Biwalds Physica Generalis. Übersetzung und terminologische Untersuchungen, Dipl. Arb. Wien, 2008.FAUSTMANN CORNELIA, Physik des 18. Jahrhunderts im Spiegel der Quellen – komparatistische Studien und Quellenanalysen zu Leopold Gottlieb Biwalds Physica Generalis. Diss. Wien, 2010.FORCELLINI AEGIDIUS, Tropicus, in: Lexicon Totius Latinitatis ab Aegidio Forcellini Seminarii Patavini Alumno lucubratum deinde a Iosepho Furlanetto eiusdem Seminarii Alumno emendatum et auctum nunc vero curantibus Francisco Corradini et Iosepho Perin Seminarii Patavini item Alumnis emendatius et auctius melioremque in formam redactum Tom. III curante Francisco Corradini cum appendice Iosephi Perin Patavii Typis Seminarii M CM XXXX, 815.GAEDE PETER-MATTHIAS, Tierkreis, in: GEO Themenlexikon in 20 Bänden. Astronomie. Planeten, Sterne, Galaxien. 5 (2007), p. 716.HAUSER BERTHOLD, Elementa Philosophiae Ad Rationis Et Experientiae ductum conscripta, Atque Usibus Scholasticis accommodata a P. Bertholdo Hauser, S. J. In Episcopali Universitate Dilingana Sacrae Linguae Professore. Tomus VI. Physica Particularis. Partis Posterioris Volumen I. Cum Privilegio Caesareo, et Superiorum Facultate. Augustae Vind. & Oeniponti, Sumptibus Josephi Wolff, Bibliopolae, MDCCLXII.HERMANN JOACHIM, Konstellation, in: Das große Lexikon der Astronomie (2001, aktualis. Sonderausg. d. Orig. 1996), p. 180.HERMANN JOACHIM, Planetologie, in: Das große Lexikon der Astronomie (2001, aktualis. Sonderausg. d. Orig. 1996), p. 263.JASZLINSZKYANDREA, Institutionum Physicae Pars Altera, seu Physica Particularis in usum discipulorum concinnata a R. P. Andrea Jaszlinszky e Socitate Jesu Philosophiae Doctore, ejusdem in Universitate Tyrnaviensi Professore Publico Ordinario. Tyrnaviae, Typis Academicis Societatis Jesu, anno M. DCC. LXI.KEILL JOHN, M. D. Regiae Soc. Lond. Socii, In Acad. Oxon. Astronomiae Professoris Saviliani Introductiones ad Veram Physicam et Veram Astronomiam. Quibus accedunt Trigonometria. De Viribus Centralibus De Legibus Attractionis. Mediolani, Excudit Franciscus Agnelli anno MDCCXLII. Publica auctoritate, ac privilegio.KERNBAUER ALOIS, Bildung und Wissenschaft im Wandel, in: Steiermark. Wandel einer Landschaft im langen 18. Jahrhundert (Schriftenreihe der Österreichischen Gesellschaft zur Erforschung des 18. Jahrhunderts 12), hrsg. v. Harald Heppner und Nikolaus Reisinger, Wien – Köln – Weimar, 2006, pp. 375–390.KONS. AKT. Fasz. I/2, Reg. Nr. 205, Verwendung des Physiklehrbuchs des P. Biwald, 1779 [heute: Archiv der Universität Wien CA 1.2.206].KRAUTTER JOACHIM, et al., Meyers Handbuch Weltall, 7. Aufl. Mannheim, 1994.KUNITSCHMICHAEL, Biographie des Herrn Leopold Gottlieb Biwald, derWeltweisheit und Gottesgelehrtheit Doctor, ehemaliges Mitglied des aufgelösten Jesuitenordens, ordentl. und öffentlicher Professor der Physik, Senior und Director der philosophischen Facultät, und gewesener Rector Magnificus an dem k. k. Lycäum zu Grätz. Von Michael Kunitsch, jubilirten Lehrer der k. k. Hauptnormalschule zu Grätz. Grätz 1808, gedruckt bey den Gebrüdern Tanzer.LALANDE JOSEPH-JÉRÔME L. de, Astronomie, Par M. De La Lande, Conseiller du Roi, Lecteur Royal en Mathématiques; Membre de l’Académie Royale des Sciences de Paris; de la Société Royale de Londres; de l’Académie Impériale de Pétersbourg; de l’Académie Royale des Sciences & Belles-Lettres de Prusse; de la Société Royale de Gottingen; de l’Institut de Bologne; de l’Académie des Arts établie en Angleterre, & c. Censeur Royal. Tome premier – Tome second. A Paris, Chez Desaint & Saillant, Libraires, rue S. Jean-de-Beauvais. M. DCC. LXIV. Avec privilege du roi.LIND GUNTER, Physik im Lehrbuch 1700–1850. Zur Geschichte der Physik und ihrer Didaktik in Deutschland, Berlin – Heidelberg, 1992.LINNÉ CARL VON, Selectae Ex Amoenitatibvs Academicis Caroli Linnaei, Dissertationes Ad Vniversam Natvralem Historiam Pertinentes, quas edidit, et additamentis avxit L. B. e S. I. Graecii. Typis Haeredvm Widmanstadii. 1764 bzw. 1766 bzw. 1769.MAKO DE KERCK-GEDE PAUL, Compendiaria Physicae Institvtio qvam in vsvm avditorum philosophiae elvcvbratvs est P. Mako e S. I. Pars I. Vindobonae, Typis Ioannis Thomae Trattner, Caes. Reg. Aulae Typogr. et Bibliop. MDCCLXII.MITTELSTRAß JÜRGEN & MAINZER KLAUS, Kosmologie, in: Enzyklopädie Philosophie und Wissenschaftstheorie 2 (2004, Sonderausg.), pp. 483–487.NEWTON ISAAC, Isaaci Newtoni Optices Libri Tres: accedunt ejusdem Lectiones Opticae, et opuscula omnia ad lucem et colores pertinentia, sumta exTransactionibus Philosophicis. Graecii, Typis Haeredum Widmanstadii, Graecii 1765.PAULIAN AIMÉ-HENRI, Dictionnaire de Physique, dédié a Monseigneur Le Duc De Berry. Par le P. Aimé-Henri Paulian Prêtre de la Compagnie de Jesus, Professeur de Physique au Collège d’Avignon. Tome premier – Tome troisiéme. A Avignon, Chez Louis Chambeau, Imprimeur-Libraire, près les RR. PP. Jésuites. M. DCC. LXI.REDLHAMER JOSEPH, Philosophiae Natvralis Pars II. Vranologiam, Stoechiologiam, Meteorologiam, Geologiam, Mineralogiam, Phytologiam, et Zoologiam complectens. Ad praefixam in scholis nostris normam concinnata. A Iosepho Redlhamer e S. I. Philosophiae Prof. Pvb. Ord. et Examinatore in Vniversitate Viennensi Anno MD CC LV. Viennae Austriae Typis Ioannis Thomae Trattner, Caes. Reg. Mai. Aulae Typographi & Bibliopolae.REDLHAMER JOSEPH, Philosophiae Tractatus Alter, seu Metaphysica Ontologiam, Cosmologiam, Psychologiam, et Theologiam Naturalem complectens ad praefixam in scholis nostris normam concinnata a Josepho Redlhamer, e S. J. Philos. Prof. Publ. Ord. et examinatore. Anno MD CC LIII. Viennae Austriae Typis Joannis Thomae Trattner, Caes. Reg. Maj. Aulae Bibliopolae, et univers. Typographi.RUMPF KLEMENS K. M., Von Naturbeobachtungen zur Nanophysik. Experimente, Wissenschaftler, Motivation und Instrumente physikalischer Forschung und Lehre aus vier Jahrhunderten an der Universität Graz (Publikationen aus dem Archiv der Universität Graz 40), Graz, 2003.SCHERFFER KARL, Institutionum Physicae Pars Secunda seu Physica Particularis, conscripta in usum tironum Philosophiae a Carolo Scherffer e S. J. Editio altera. Vindobonae, Typis Joannis Thomae Trattner, Caes. Reg. Aulae Typogr. Et Bibliop. MDCCLXIII.SCHREINER SONJA–in cooperation with Max LIPPITSCH & Franz RÖMER, Latin Physics – Made in Styria: Literary Ambition and Scientific Development in Gottlieb Leopold Biwald’s Physica Generalis and Physica Particularis, in: Proceedings of the First European History of Physics (EHoP) Conference of the History of Physics Section of the Austrian Physical Society (OEPG) in conjunction with the History of Physics Group of the European Physical Society (EPS) and the History of Physics Group of the Institute of Physics (IOP) – 1st EHoP Conference, Graz/Austria, September 18–21, 2006 (2008), ed. Peter M. Schuster andDenisWeaire, pp. 207–220.SOMMERVOGEL CARLOS, BIWALD, in: Bibliothèque de la Compagnie de Jésus. Nouvelle E ´ dition. Bibliographie. Tome I (1890), pp. 1528–1530.STEINMAYR Johann, Die alte Jesuiten-Sternwarte in Graz. Vortrag im Verein "Freunde der Himmelskunde" am 8. April 1935 [unveröffentlichtes Manuskript].THLL. Thesaurus Linguae Latinae, Leipzig 1900 –.UNSÖLD ALBRECHT & BASCHEK BODO,Der neue Kosmos. Einführung in die Astronomie und Astrophysik, 7. Aufl. Berlin – Heidelberg – New York, 2002.VALENT JUTTA, Die Grazer Universität zur Zeit Josephs II. und die Lyzeumsjahre, in: Bausteine zu einer Geschichte der Philosophie an der Universität Graz (Studien zur österreichischen Philosophie 33), hrsg. v. Thomas Binder et al., Amsterdam – New York 2001, 91–116.WINNENBURGWOLFRAM, Einführung in die Astronomie, Mannheim –Wien – Zürich, 1990.WOLFF CHRISTIAN, Elementa Matheseos Universae. Tomus III, Qui opticam, perspectivam, catoptricam, dioptricam, sphaerica et trigonometriam sphaericam atque astronomiam tam sphaericam, quam theoricam complectitur. Autore Christiano L. B. de Wolff, Potentissimi Borussorum Regis Consiliario Intimo, Fridericianae Cancellario et Seniore, juris naturae et gentium atque matheseos Professore Ordinario, Professore Petropolitano Honorario, Academiae Regiae Scientiarum Parisinae, Londinensis ac Borussicae et Bononiensis membro. Editio nova priori multo auctior et correctior.CumPrivilegio Sacrae Caesareae Majestatis et Ploniarum Regis et Saxoniae Electoris. Halae Magdeburgicae, prostat in officina Rengeriana Anno MDCCLIII.’sGRAVESANDEWILLEM J., Physices Elementa Mathematica, experimentis confirmata; Sive Introductio ad Philosophiam Newtonianam. Auctore Gulielmo Jacobo ’sGravesande. Tomus primus – Tomus secundus. Editio Quarta, auctior&correctior. Leidae. Apud Johannem Arnoldum Langerak, Johannem et Hermannum Verbeek. Bibliop. MDCCXLII.